De zin en onzin van reflectie

“Je kunt niet twee keer dezelfde rivier oversteken. “ Heraclitus

Zelfbewustzijn is een kernkwaliteit geworden. Het is datgene dat ons voornamelijk onderscheidt van overige dieren (hoewel intelligente dieren zoals primaten en olifanten ook zeker zelfbewust zijn). Het punt is dat iedereen zichzelf van zijn eigen kwaliteiten en gedrag bewust moet lijken te zijn. Door naar onszelf te kijken en te onderzoeken hoe we ons gedragen, trachten we inzicht te krijgen in ons eigen gedrag. Dit natuurlijk met als doel er zo van te leren. Maar hoe bewust kunnen we eigenlijk leren van reflectie?

Oorzaak en gevolg

Een voorbeeld: Op maandagochtend loopt u uw kantoor binnen en groet een collega. U herinnert zich dat deze collega nog niet heeft gereageerd op uw mail van de week daarvoor. U roept: ''jan, wil je nog even kijken naar dat mailtje?”, waarop Jan reageert: “Je bent net 5 minuten binnen en je begint nu al te commanderen! Zoek het even lekker uit”. Van geen kwaad bewust loop je naar Jan en vraag je waarom hij zo reageert. Het gesprek loopt uit de hand en de rest van de week zit je te piekeren hoe je dit anders had kunnen aanpakken.

Het punt is dat wanneer we reflecteren, we eigenlijk appels met peren vergelijken. We reflecteren bewust op een proces dat veelal onbewust heeft plaatsgevonden. Oorzaken en gevolgen van de betreffende situatie zijn achteraf vaak helemaal niet helder.

Recall

Reflecterend op de situatie zal je proberen te achterhalen wat er precies is gebeurd. Maar kan dit eigenlijk wel? Er doet zich een probleem voor wanneer de situatie herhaaldelijk uit het geheugen wordt teruggehaald. Door deze zogenaamde ‘recall’ gebeuren er twee dingen:

Met iedere recall wordt het makkelijker de herinnering op te halen doordat de verbinding in je hersenen sterker wordt.
Met iedere recall verandert de herinnering. Kleine details worden vervormd, waardoor de situatie op den duur wezenlijk verandert.

Met deze wetenschap is het belangrijk je het volgende te realiseren:
Het doel van reflectie is om een ervaring te analyseren met als doel ofwel de oorzaak, of het gevolg in de toekomst te veranderen of te behouden. Door recall veranderen situaties en worden oorzaak-gevolg relaties waziger. Het risico is dat je uiteindelijk lering trekt uit een fictieve situatie.

Hoe benut u reflectie optimaal?

• Reflecteer kort na de situatie
• Identificeer oorzaken en gevolgen
• Maak reflectie bespreekbaar; ga in dialoog en sta open voor feedback
• Probeer emoties van waarneembaar gedrag te onderscheiden
• Concretiseer tips voor toekomstig gedrag
• Spreek deze uit of schrijf ze op

Auteur: Jan-Willem Bouwmeester