Het Resilience-spel zet je ratio op scherp als regels tekortschieten

RIVM en BVO ontwikkelen succesvol train de trainer-programma voor arbospecialisten

Ongelukken op het werk gebeuren vaak doordat mensen niet weten hoe te handelen in onvoorziene situaties. Dat moet anders, vindt het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Daarom ontwikkelde het samen met Boertien Vergouwen Overduin (BVO) een train de trainer-programma voor het door het RIVM ontworpen Resilience-spel. “Het mooie is dat we onze krachten hebben kunnen bundelen om inhoudelijke en didactische kennis en kunde over te dragen naar BV Nederland.” In gesprek met Monique Chambon, onderzoeker bij het RIVM, en Mathijs de Boer, Business Development Manager bij BVO.

Veiligheid in onvoorziene situaties

Stel, er breekt brand uit. Of je werkt op de intensivecareafdeling van een ziekenhuis en de stroom valt uit. Vreselijke situaties natuurlijk, maar ze behoren wel tot de situaties waarop we ons kunnen voorbereiden, vertelt Monique Chambon. “In de veiligheidswereld vallen zulke voorziene situaties onder het kopje ‘normatieve veiligheid’, wat inhoudt dat er allerlei vaste regels en procedures voor bestaan die werknemers helpen adequaat op te treden.”
Een stuk lastiger wordt het als je te maken krijgt met onvoorziene situaties. Monique: “Hiervoor bestaan geen toereikende protocollen. Verplaats je bijvoorbeeld eens in de situatie van een tankwagenchauffeur die binnen een bepaalde tijd de gevaarlijke stoffen uit zijn wagen moet lozen. Tegenwoordig heeft elke leverancier daar een elektronisch peilsysteem voor, maar wat nu als dat kapot is en je moet tóch lozen, hoe ga je dat dan doen? Handmatig? En hoe kom je dan tot veilige oplossingen? Juist bij zulke onzekerheid is resilience cruciaal. Resilience zien we als de vaardigheid die mensen nodig hebben om in onvoorziene situaties, waarin onzekerheid én tijdsdruk vaak een belangrijke rol spelen, veerkrachtige besluiten te nemen en veilig op te treden.”

Resilience-spel: je ratio op scherp stellen

Resilience is al enige tijd hét thema onder de arbospecialisten. Vandaar dat het RIVM, in samenwerking met partijen als de Nederlandse Vereniging voor Veiligheidskunde, het Resilience-spel heeft ontwikkeld. Als onderzoeker binnen het RIVM-programma Veiligheid, Cultuur en Gedrag was Monique daar nauw bij betrokken. “Het spel is wat je noemt een serious game, een praktische tool gebaseerd op recente wetenschappelijke inzichten over hoe ons brein werkt in onvoorziene situaties. Door het spel te spelen leer je hoe je bij grote onzekerheid en onder hoge tijdsdruk in vijf stappen veerkrachtige besluiten kunt nemen. Zo ontdek je welke persoonlijke kwaliteiten je kunt inzetten om allerlei mentale valkuilen te omzeilen.”
Die mentale valkuilen of biases zijn onderzocht door psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. In zijn boek Thinking Fast and Slow (2011) stelt hij dat het menselijke brein via twee systemen denkt en informatie verwerkt: via het razendsnelle systeem 1, waar onze intuïtie zit, en het veel tragere systeem 2, waarmee we reflecteren en argumenteren.
Monique: “In een onvoorziene situatie handel je algauw vanuit je primaire overlevingsmodus, je systeem 1 dus. Het Resilience-spel maakt je daarvan bewust, waardoor het makkelijker wordt om via je systeem 2 je ratio op scherp te stellen. Het spel bevat onder andere spelkaarten met mentale valkuilen. Zo’n valkuil is bijvoorbeeld de confirmation bias, waarbij je intuïtief alleen op zoek gaat naar de informatie die jouw aannames bevestigt. Of de availability bias, waarbij je alleen kiest voor oplossingen die je herkent uit eerdere situaties. Let wel, het is op zich niet verkeerd dat we zulke biases hebben, want het betekent dat we in een complexe wereld heel snel kunnen reageren. Maar in onvoorziene situaties, zoals die van de tankwagenchauffeur, kunnen ze ook een negatieve uitwerking hebben. Bijvoorbeeld als blijkt dat de aanname op grond waarvan je handelt niet klopt. Het spelen van het spel maakt dat inzichtelijk.”

Méér dan een train de trainer-programma

Met het Resilience-spel kunnen arbospecialisten werknemers trainen veilig op te treden in onvoorziene situaties. Het spel begeleiden vraagt echter wel om een aantal specifieke vaardigheden, benadrukt Monique. “Daarom dachten we meteen aan een train de trainer-programma. Uit onze rijksbrede aanbesteding is Boertien Vergouwen Overduin naar voren gekomen als een organisatie die over de juiste didactische expertise beschikt. Zo is het tot deze samenwerking gekomen.”
Mathijs de Boer: “Als trainingsbureau hebben we in de loop van de tijd veel ervaring en expertise opgebouwd op het gebied van train de trainer-programma’s, dus daar konden we zeker waarde toevoegen. Temeer omdat we konden samenwerken met onze collega’s van NCOI Techniek en Veiligheid, want die begrijpen als geen ander wat de doelgroep en de context van dit project zijn. Zo hebben we, in co-creatie met het RIVM, een trainingsprogramma kunnen ontwikkelen dat veiligheidsprofessionals de vaardigheden bijbrengt die ze nodig hebben om het spel goed te begeleiden. Denk bijvoorbeeld aan observeren en feedback geven. Daarbij vonden we het idee van een spel didactisch gezien sowieso al heel aansprekend, omdat spelenderwijs leren altijd heel veel impact heeft. Kernonderdeel van het programma is dan ook dat de deelnemende arbospecialisten het spel zélf spelen.”
Het RIVM wilde echter meer dan alleen een train de trainer-programma. “Wat ik heel gaaf vind aan deze opdracht, is dat we dat we niet alleen gevraagd zijn het programma uit te voeren, maar ook om te zorgen voor voldoende deelnemers,” vervolgt Mathijs. “Dat sluit mooi aan bij het feit dat we onderdeel zijn van NCOI Groep, waar marketingprofessionals bijzonder kundig zijn om dit soort programma’s in de markt te zetten. In aanvulling op de inhoudelijke expertise van NCOI Techniek en Veiligheid en de didactische expertise die we als BVO zelf in huis hebben, hebben we dus ook de marketingexpertise van NCOI Groep aangeboord. Vanuit deze drie-eenheid konden we volledig invulling geven aan de vraag van het RIVM.”  

Train as you fight

Het meerdaagse train de trainer-programma biedt een combinatie van e-learning, dat de nadruk legt op de achtergrond, inhoud en procedure van het RIVM-spel, en fysieke bijeenkomsten: twee trainingsdagen, waarin de focus ligt op de didactische vaardigheden van de begeleider, en een terugkomdag, waarin intervisie en doorontwikkeling centraal staan. “Ik ben echt trots op dit programma,” zegt Mathijs. “Het is een co-creatie pur sang. Samen streven we naar een zo goed mogelijk trainingsprogramma. Deelnemers zijn heel enthousiast en dat gaat als een lopend vuurtje door allerlei organisaties. Voor 2020 is het programma al helemaal volgeboekt.”
Welke organisaties zijn dat dan zoal? Mathijs: “Grote veiligheidsvraagstukken spelen natuurlijk vaak in branches als de industrie en de petrochemie, maar toen ik de opdracht van het RIVM deelde met mijn collega’s van Sales, kwamen er ook allerlei andere relevante markten naar boven. De zorg en de bouw bijvoorbeeld, maar ook veiligheidsinstanties als de politie en de marechaussee. Eigenlijk overal waar mensen in onvoorziene situaties in control willen blijven, biedt het train de trainer-programma een uitkomst voor veiligheidskundigen.”
Aangezien de industrie een heel andere sector is dan bijvoorbeeld de zorg, zou je misschien meerdere versies van het Resilience-spel verwachten. Train as you fight is immers de behoefte van werknemers. “Klopt, maar het spel is heel breed inzetbaar,” verklaart Monique. “Het werkt namelijk altijd vanuit een bepaalde praktijkcasus. Daarbij kunnen deelnemers kiezen voor een casus uit de eigen werkpraktijk, train as you fight dus, maar ook voor een casus uit een heel andere praktijk en zo iets nieuws leren. Rode draad is dat de deelnemers hun casus bespreken vanuit verschillende rollen die ze daarbij kunnen aannemen en vervolgens de vijf stappen van het spel doorlopen.” 
Die vijf stappen zijn niet nieuw, maar worden nu op een gestructureerde manier aangeboden. Dat helpt je om kritisch na te denken, legt Monique uit. “Je begint altijd met tijd winnen om meer duidelijkheid te krijgen over wat er nu precies moet gebeuren. Als iets vandaag af moet, vraag je dan eerst af wát er dan precies af moet: alles of alleen maar een deel? En tegen welke kwaliteit dan? De tweede stap is met elkaar brainstormen over de mogelijke opties, waarna je, bij stap drie, mogelijke scenario’s doorspreekt en vervolgens een of meer opties kiest. Bij de vierde stap speel je de advocaat van de duivel: verzin met elkaar zoveel mogelijk argumenten tégen het gekozen scenario. Zo onderwerp je dat scenario aan een kritische toets. Stap vijf, tot slot, komt neer op waakzaam blijven: hoe gaan we de uitwerking van dit plan in de praktijk monitoren en wanneer gaan we dat evalueren?”

Je luiken leren openzetten

Mathijs, die zelf heeft deelgenomen aan het spel, heeft de impact van dat kritisch denken goed leren kennen. “We vertrokken vanuit de casus dat we boven op een flatgebouw een schoorsteen moeten repareren. Er staan geen hekken, we zijn niet gezekerd én er is storm op komst. Dan komt de veiligheidsprofessional langs en die zegt: jongens, jullie moeten stoppen want het is niet vellig. Maar ja, het werk moet vandaag wel af. Hoe belangrijk is dat werk dan? Is het onderdeel van een groter project? Wie is precies onze opdrachtgever? En stel dat we het vandaag niet af krijgen, wat is dan de consequentie voor het grotere project? Als je in zo’n acute crisissituatie zit, vind je algauw van jezelf dat je heel snel moet handelen, maar tijdens het spel heb ik echt gemerkt wat de meerwaarde is van reflectie en van even de tijd te nemen om ook aan andere mensen te vragen wat zij ervan vinden. Je komt tot veel betere besluiten.”
Daarbij werkt het volgens Mathijs heel goed dat je elkaar tijdens het spel voortdurend kritisch bevraagt vanuit verschillende rollen. “In onze casus had je bijvoorbeeld de rol van supervisor of werkman. Tijdens de brainstormfase ontstond er dus vanuit verschillende perspectieven een enorme hoeveelheid aan opties om die crisis bovenop dat flatgebouw het hoofd te bieden. Je leert elkaars belangen kennen. En alleen dat inzicht al, dat je leert je luiken open te zetten in plaats van te vernauwen, is een enorme winst. Je traint een open blik. En dat hoeft echt geen uren te duren. Dat brainstormen kan heel snel: binnen vijf minuten kun je al een heel breed arsenaal aan mogelijke opties in kaart brengen.”